De verdwenen rijksmonumenten van Amsterdam

2017-01-19 11:21:13

Als je in het rijksmonumentenregister op 'zoek' klikt zonder iets in te vullen, krijg je 63397 resultaten. Allemaal gebouwen die de moeite van het bewaren waard zijn, anders waren ze niet in het register terechtgekomen. Toch zijn er de afgelopen decennia 1001 rijksmonumenten 'afgevoerd'.

Afgevoerd betekent niets meer dan 'de monumentstatus ontnomen'. De reden voor die gewijzigde status is nergens opgeslagen, althans niet op een plek die ik kon vinden. De lijst afgevoerde monumenten zelf is trouwens ook lastig te vinden, die heeft een medewerker van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voor me uit de systemen opgediept.

Een aantal redenen kan iedereen bedenken. Een brand kan het monument in de as hebben gelegd, een eigenaar kan het tot zo'n verregaande staat van bouwvalligheid hebben laten verpauperen dat restauratie geen optie meer was. Maar hoeveel monumenten zijn gesloopt omdat ze de vooruitgang in de weg stonden? En zouden er ook monumenten zijn afgevoerd omdat ze bij nader inzien toch niet de moeite waard waren?

Niet iedereen was blij met een nieuw winkelparadijs aan de Dirk van Hasseltsteeg

De lijst telt 109 afgevoerde Amsterdamse monumenten. Die heb ik allemaal bekeken. Zijn er foto's van te vinden? Zijn ze verdwenen en wanneer dan? En waar stonden ze dan precies? Of staan ze er nog steeds, en zijn ze om een andere reden afgevoerd?

Van de 109 heb ik er uiteindelijk 91 op verdwenengebouwen.nl opgenomen, ervan uitgaande dat die echt verdwenen zijn. Van veertien gebouwen vermoed ik dat ze nog bestaan. Al blijft dat lastig, want wanneer is een gebouw nog hetzelfde gebouw? De panden Martelaarsgracht 8 en 10 zijn duidelijk gesloopt en de gevels zijn daarna, met een rustiek nieuw steentje, herbouwd. Maar andere gevallen zijn niet altijd even duidelijk. Is alleen de gevel blijven staan en de rest van het pand niet? Van achter mijn laptop kon ik dat in een aantal gevallen niet achterhalen.

De nog ontbrekende vier gevallen op de lijst hadden geen adres, en kon ik louter op aanduidingen als "Huis met gevel onder 19e eeuwse klokvormige top met rollagen" niet thuisbrengen.

De kaart met de 91 verdwenen Amsterdamse monumenten toont een opvallende concentratie in de Jordaan. Maar ook het verdwijnen, in de jaren '80 en '90, van hele blokken in de Dirk van Hasseltsteeg, de Kleine Wittenburgerstraat en de Sint Jansstraat vallen op.

Op een aantal van meer dan zevenduizend kan je natuurlijk zeggen dat het best meevalt met die honderd verdwenen monumenten. Van alle panden die ik langs zag komen kon ik me eigenlijk alleen het imposante pakhuis op de Oudezijds nog herinneren. En meer nog het gat dat achterbleef na de brand die een verongelijkte medewerker van het daar gevestigde Cassa Rosso in 1983 stichtte - dertien mensen kwamen daarbij om.

Het pleidooi waarmee ik besluit is dan ook geen oproep nooit meer iets te slopen (al zaten er, dat moet gezegd, wel leuke pandjes bij). Maar als er iets gesloopt wordt, lieve mensen van het monumentenregister, blijf zo'n 'afgevoerd' monument dan gewoon in het register tonen, met de vermelding dat de status is gewijzigd en de reden daarvan. Niet elk monument is persistent, laat de identifier dat dan wel zijn.

Anders gezegd: tegen een bestaand monument wil je nog wel eens aanlopen. Misschien moeten we een beetje meer ons best doen om gesloopt erfgoed - via afbeeldingen, tekeningen, beschrijvingen - toegankelijk te houden.

Gezien het feit dat zo'n 10-15 procent van de afgevoerde monumenten niet echt verdwenen lijkt, dorst ik de overige 900 niet-Amsterdamse monumenten niet zonder redactie op te nemen op verdwenengebouwen.nl. Ook al omdat afbeeldingen, bouwjaar, jaar van verdwijning en precieze locatie vaak niet geautomatiseerd te achterhalen zijn.

De lijst met alle afgevoerde rijksmonumenten is te vinden op https://github.com/mmmenno/afgevoerde-rijksmonumenten.